KAGIN-OT GID SANG HAPON, gani nagguwa ako sa estudyo kag nagpanigarilyo. Nakabatyag ako sing tuman nga kauhaw. Nagbakal ako sang serbesa sa tupad nga tianggi. Manug-alas-siyete na nga takna sang gab-i pero madamu man gihapon ang nagalabay nga mga estudyante. Nagpungko ako sa kilid sang dalan sa idalum sang nagapiraw-piraw nga suga sang poste samtang nagapamati sang kagalong sang siyudad. Naglag-ok ako sang serbesa kag nagpanghayhay sang madalom. Lapyo gid ang akon pamatyag, ayhan tungod kay wala ako nakasiyesta. Iwat gid ang mga nagparetrato sadto nga adlaw. Insakto lang gid para sa renta sang gamay ko nga puwesto. Sa madason nga Domingo pa abi ang raket ko sa kasal sa St. Clements.
“Serado na kamo, Nong?” Nakibot ako sang may hinali lang may nagtindog nga babaye sa akon tupad. “Mapa-kodak ko tani. Puwede pa ayhan?” dugang pa niya.
Masami alas-sais pa lang ginaserado ko na ang estudyo agod magpanyapon sang temprano para maka-maraton ako tan-aw sang mga TV series nga akon gin-download. Ugaling may pila pa ka manuggradwar nga mga estudyante ang nagpangabay kon puwede pa sila makahingagaw; kinahanglan na gid kuno nila sang retrato para sa ila yearbook.
Napatay ko na ang aircon, subong man ang akon kompiyuter. Luyag ko na gid tani magpahuway, apang luwas nga may lakip nga pakitluoy ang iya tingog, matahum ang hitsura sang lamharon nga dalaga.
“Dugangan ko lang kung pila man ang sukot mo, Nong,” may pagkahuot niya nga pangabay.
“Para man ina sa yearbook?” pakianay ko sa iya samtang nagainom sang serbesa. “Indi, Nong, para sa gina-aplayan ko nga obra.”
“Indi gid na puwede ipabuwas lang?” pangalag-ag ko nga pamangkot. Nagakurinot ang akon agtang nga daw nagapangsikway, pero ang matuod luyag ko siya retratuhan.
“Nahuya ako kon sa aga. Damu abi nagakadto diri.”
“A, ti sige, dalion ta lang kay may kadtuan pa ako dugay-dugay.”
Ginbuksan ko liwat ang estudyo kag nagsunod sa akon likod ang babaye. Daw nagatuon sya sa isa ka Katoliko nga unibersidad, base sa iya uniporme. Indi lang gid ako segurado kay wala na niya nasuksok ang iya ID. Pula nga kravat ang nahigot sa idalum sang iya kuwelyo. Tubtob tuhod lang ang iya pula kag berde nga guray-guray nga palda kag malaba ang iya itum nga medyas. Duha ka pulgada ang iya itum nga takon. Makalapuot ang init sa sulod sang estudyo gani ginpaandar ko gilayon ang aircon kag ang diutay nga bentilador.
“Dali lang gid ha. Himuson ko anay ang mga suga ko.” Nagkadto ako sa hulot kon sa diin ko ginatago ang daku nga mga softbox.
“Sige lang, Nong. Ma-retouch man ko gamay.”
Pution ang dalaga. Madabong kag ginlugom nga pula ang iya buhok. Daw napulon nga dahon ang punta sini. Mataas sang iya ilong kag may alom sa kilid sang wala niya nga kilay. Nagaigpat ang krus niya nga pendant sa iya malaba nga liog. Makit-an nga itum ang iya bra kay man daw kanipis gid sang tela sang iya puti nga uniporme.
“Ano gali gusto mo nga background?”
“Amo lang na ang grey.” Gintudlo sang iya pula nga bibig ang muslin nga tela nga nahalay sa stand. Medyo nangin komportable na ang dalaga kag wala na siya nagamanong.
“Dugay na kamo na naga-photography? Gintun-an mo gid na? Bag-o ko lang ni nakita ang estudyo ninyo. Di bala sang nagligad nga bulan daw kompiyuteran pa ang nagarenta diri, no?” pakianay niya samtang nagabutang sang liner sa iya malaba nga milok.
Gintrapohan ko ang akon Canon 35 mm F 1.4 nga lente kag wala ko gid mabatian ang iya ginsiling, gani iya ini ginliwat.
“Matagal-tagal na din. Mga tatlo na man ka tuig halin sang nasugod ako mag-photography,” dayon ko nga sabat. Nakadanlog na naman ang akon dila.
“Baw! Nagaturo-Tagalog ka gid ba,” sunlog niya. Nagangisi sya sa atubang sang magamay nga espiho.
NAG-ESKUWELA AKO sang duha ka tuig sa West Visayas State University sa kurso nga Bachelor of Arts in Physical Education. Iskolar ako sadto kay man bahin ako sang volleyball varsity team. Wala ako sang iban nga plano sa kabuhi kundi mangin maestro ukon coach sang kabataan nga luyag man maghampang. Apang antes matapos ang ikaduha ko nga tuig sa kolehiyo, may mga Heswita nga nagbisita sa amon eskuwelahan agod mang-agda sang mga lalaki nga magsulod sa seminaryo. Antes pa man ako makatungtong sa kolehiyo nakabatyag na ako sang diutay nga pagtawag sa pagkapari. Miyembro ako sang Altar Servers sang hayskul kag naghunahuna nga tilawan ang kabuhi sang isa ka seminarista. Upod ang akon mga kabarkada, nag-search-in kami sadto sa St. Vincent Ferrer Seminary sa Jaro. Nakapasar ako sa interbyu kag eksam pera wala ako makakita sang mag-sponsor sa akon gani nga wala ako magpadayon. Sa Quezon City ang seminaryo sang mga Heswita kag libre kuno tanan, luwas lang sa amon plete pakadto sa Manila. Sin-o man abi mang-indi sa sinang pagtanyag? Kag sa Manila pa gid. May kahigayunan ako nga makakita sang mga artista kag Atenista. Gani bisan nagpamalabag ang akon mga ginikanan, nagpanglakaton ako nga isahanon pakadto sa Manila.
Luwas sa pagtuon sang Pilosopiya sang duha ka tuig, bahin sang amon hilikuton bilang mga aspirant ang magkadto sa mga eskuwelahan agod magtudlo sang katekismo kaupod ang iban pa nga mga layko nga Jesuit volunteers. Sanglit kabalo ako magtukar sang gitara, natangdo ako sa paghanas sang mga miyembro sang youth choir. Didto ko nakilala si Lora. Dugang pa sa iya matahum nga tingog, isa sya ka halimbawa sang indi pagkamaiya-iyahon nga pag-alagad. Madali lang palapitan si Lora; pinasahi sya sa iban nga mga Atenista nga daw kon sin-o gid mag-asta. Kabalo gid sya manginbagay sa mga tawo, labi na gid sa mga bata. May aksent ang iya Ingles kon atubang niya ang iya mga klasmeyt, pero talunsay man sya mag-tinagalog kon kami nga mga “ordinary citizen” lang ang iya ginaistorya. Matapos ang tatlo ka bulan nga pag- updanay namon bilang mga volunteer, naluyag kami sa isa kag isa. Sikreto kami nga nag- teksanay kag magsiplatanay sa amon obra agod indi mabal-an sang iban ko nga kaupod sa seminaryo. Indi ko masiling nga nagka-krisis ako sa akon bokasyon sa pagkapari kay nakahibalo ako nga ang pagpangasawa isa man ka halangdon nga bokasyon. Naghulat lang kami sang nagakaigo nga tinion agod ibunyag sa amon mga kakilala nga ginahigugma namon ang isa kag isa kay man wala pa gid sya makatapos sang iya pag-eskuwela sa Ateneo. Ikatlo na niya nga tuig sa iya kurso nga Film and Media Studies, kurso nga iya gid ginpakigbato bisan wala magpasugot ang iya mga ginakanan. Naghalin si Lora sa mga kaliwat sang mga negosyante nga Intsik, amo nga isa sya ka daku nga kapaslawan sa iya pamilya.
Sang matapos ko ang akon kurso nga Pilosopiya wala ko na ginpadayon ang akon bokasyon sa pagkapari. Wala man ako magpauli sa amon sa Tubungan agod magbakasyon. Nagkadto kami ni Lora sa Baguio agod maglagaw-lagaw. Sa Baguio wala sang nagabantay sa amon hulag kag hilway kami nga mangin suod sa isa kag isa. Ang kalamig sang lugar nagpadabdab kag nagpatudok sang amon gugma. Didto man ako nakahuyog magkuha sang retrato. Si Lora ang nagtudlo sa akon kon paano gamiton ang iya Digital SLR nga camera. Sa malip-ot nga panahon nabal-an ko mag-adjust sang aperture, shutter speed, kag ISO depende sa kon ano nga resulta ang akon tinutuyo. Ginpaathag man sa akon ni Lora ang Rule of Thirds kag iban nga pamaagi agod mas mapaayo pa ang akon komposisyon. Ginpakita man niya sa akon ang pag-edit sang raw files sa Adobe Lightroom kag Photoshop. Nalig-on man ako magbakal sang kaugalingon ko nga DLSR kag iban pa nga mga lente nga nagakabagay sa pagkuha sang portraits, ang sahi sang photography nga akon nakahuyugan. Nagplano kami nga himuon namon ini nga negosyo upod sa pagbuhat sang bidyu ukon Same Day Edit sa mga kasal.
Duha ka tuig nga ginlikum namon ang amon relasyon. Nahayag lamang ang tanan sang magbusong si Lora. Dayon nagpamat-od ang iya mga ginikanan nga ipadala sya sa iya tiya nga nagapuyo sa Australia. Kag amo na ato ang ulihi namon nga pag-updanay nga duha. Bisan sa Facebook indi ko gid makita ang iya account. Sang nagligad nga lima ka tuig nasumalang ko ang iya pakaisa sa mall sa Makati kag akon nabalitaan nga mga pulo na ka tuig nga kasal si Lora kag may tatlo na sya ka mga anak. Mga dose na ka tuig ang nag-agi. Wala ako kahibalo kon ginahigugma ko man sya gihapon. Nag-obra na ako sa nagkalain-lain nga lugar kag ahensiya; nagtudlo ako kag nag-coach sa hayskul sa Pasay, nag-call center agent sa Mandaluyong, kag nangin graphic artist sa isa ka publikasyon sa Novaliches. Apang wala gid sing babaye nga nakatandog sang akon tagipusuon, kag wala man ako nagpanikasog magpangita sing kahagugma.
Luwas sa Grand Reunion sang amon buluthuan sa hayskul, nagpauli ako sang Disyembre agod makaupod ang akon mga ginikanan sa pagsaulog sang Paskuwa. Duha na lang abi sila ang nagapuyo sa amon uma sa Tubungan. Ang akon magulang nga si Aida nagaestar na sa Lambunao upod ang iya pamilya. Sa amon pagtinipon, nagkitaay kami sang akon suod nga kabarkada nga si Andoy nga amo ang tag-iya sining puwesto. Nakahibalo sya nga nagatrabaho ako bilang isa ka freelance photographer sa Manila, gani may gintanyag sya sa akon.
“Maano ka man imo abi sa Manila, Pre? Kagalong didto. Sa trapik pa lang ubos na bilog mo nga adlaw. Kag mahal mangabuhi sa Manila. Diri sa Iloilo medyo hayahay. Kag gamay pa lang mga nagaretrato diri sa Iloilo nga may kaabtik kag katanda kaangay sa imo,” ang pang-agda ni Andoy samtang nagainum kami sang beer. “Kag kay man ginpakopya mo ako sing sabat sa eksam naton sadto sa Ingles, tagaan ko ikaw sing 15% nga diskwento sa puwesto,” makakulunyag niya nga pagdapit.
Ginbinag-binag ko ang mga ginsiling ni Andoy. Matuod kagalong kag mabudlay magpangabuhi sa Manila. Wala na man ako nagatubo sa karera sang kabuhi ko didto. Wala man seguro sing malain kon batunon ko ining kahigayunan. Kag basi pa lang, diri ko makita ang akon palangasaw-on. Adlaw antes sang akon flight pabalik sa Manila, gintawgan ko sya nahanungod sa iya puwesto. Maayo na lang kay wala pa niya ini mahatag sa isa ka ulitawo nga interesado man magpatindog sing balaligyaan sang mga bayo.
NAURUNGAN AKO sing madugay sa komento sang babaye. Nagdapya ang kasubo sa akon nawong kag nabatyagan ko ang katugnaw sang estudyo. Ayhan nahidlaw ako sa Manila sa tunga sang kapuraot sang kabuhi didto ukon masubo lang panumdumon nga hasta subong, sa pang-idadon nga tranta y tres, wala man gihapon ako plano sa akon kabuhi. Nagkadto ako sa likod sang tela para panubuan ko ang thermostat sang aircon.
“Madugay na man ako naga-photography. Sa YouTube lang ako nagtuon-tuon,” sabat ko sa iya. Ginsaylo ko ang backlight sa nawala nga bahin sang background kag ginhumlad ang reflektor sa salog. Gintestingan ko ang flash kon nakapanghikot ini. “2×2 ID man lang ni, no?”
“A, indi.” May pangalag-ag ang iya tingog. “Daw amo tani sini ang peg ko.”
Ginkuot niya ang iya cellphone halin sa Jansport niya nga backpack kag ginpakita sa akon ang pila ka mga retrato. Mga walo ka sahi sang retrato ang iya gin-swipe. Naka-iPhone 7 ang dalaga. Medyo natublag ako sa akon nakita pero nagtangutango lang ako nga daw sa wala lang. Mga babaye nga halos hublas ang ginpakita niya sa akon. Indi man ini ang una nga bes nga magkuha ako sang boudoir photography. Una kag ulihi ko ini ginhimo sa isa ka model nga kakilala ni Lora sa Manila. Artista ang babaye sa isa niya ka short film nga ginpasa niya sa Cinemalaya.
“Kaya n’yo nga daw medyo buron ang likod niya?”
“Amo lang ra?” Nagsampuk ang amon panulukan sa pinakauna nga bes. Ang iya mga mata may bahid sang kasubo bisan sya nagayuhum.
“Ay, maan. Kaina pa ko gapiritla ka sina-sina dya. Karay-a man gali timo,” lahog sang dalaga. Kag nagkinadlaw kami nga duha.
Makahayanghag ang kaabtik sang dalaga. Naghipos ako sang makadali kag ginpaisol ko gamay ang plastar sang octagon nga softbox. Kabalo ako nga indi flat lighting ang kinahanglan sa sini nga sahi sang photography. Mas maayo gid nga may husto lang nga landong agod mas matalupangdan ang iya nagaulbo nga tul-an sa guya.
“Manug-eksam na abi ako sa sunod nga duha ka semana. Wala gid sing mapadala nga kuwarta sanday tatay agod ibayad ko sa twisyon kay pigado gid kuno ang baligyaanay sang utanon subong,” nagpabutyag sya sang iya sentimiento.
Wala ako nagkomento sa iya ginhambal. Sa baylo, akon sya ginpamangkot, “Handa ka na?”
“Dali na lang gid.” Ginkay-o niya ang iya takon. Nagpanghusay sya liwat, nagtindog halin sa kahon nga pulongkuan, kag nagdalidali pakadto sa tunga sang estudyo.
“Pang-profile pic anay, puwede?” Ginbutang niya ang iya tuo nga kamot sa iya hawak kag magtakilid sa akon. Nagyuhum sya sa kamera. Sadto ko lang nakita ang makawiwili nga yupok sa nawala niya nga pisngi.
Dayon ko gintum-ok ang shutter button. Medyo overexposed.
“One second.” Ginpataasan ko ang shutter speed sang kamera kag gin-focus liwat sa iya.
Nagkuha ako sang isa pa ka retrato.
“Manami,” siling ko nga nagalingilingi sa kaguwapahon sang dalaga.
“Ano gali… a, indi lang kuno ipakita ang mata. Halin sa ilong lang padalum. Kag may punggod gali ako diri sa akon sag-ang. I-Photoshop ninyo lang ha,” may pagpaangga nga siling niya.
“Huo a. Pero buwas mo pa ni makuha kon gusto mo ang maid-id nga pag-edit.”
“A ti, sige. Balikan ko na lang buwas, mga tagpalanyaga.”
Kahibalo mag-posing ang dalaga. Sagunson lang ang pagpitik ko sang shutter button samtang nagalain-lain ang posisyon sang iya mga kamot kag direksiyon sang iya panulok. Bukas ang iya mga masili-pula nga bibig nga daw nagaingos sa iya katulogon. Apang wala ako sing nabatian nga tingog luwas sa nagabagrong nga aircon. Amat-amat niya ginkakas ang mga butones sang iya uniporme hasta sa tunga. May lace sa sidsid sang iya itom nga bra. Nagliad sya kag makita ang bungyod sang iya dughan; indi tam-an ka bakod apang matibsol. Daw nagatika ang iya utong. Padayon lang sya sa pag-posing nga daw isa ka propesyonal nga model. Nakabatyag ako sang pagsaka sang init sa akon kalawasan. Nagtig-a ang akon pagkalalaki. Nagahulas ang akon kamot kag nagpamalhas ang akong ilok. Daw gusto ko ibalik pataas ang thermostat sang aircon. Dayon sya nagtalikod kag ginpasaka ang iya palda. May lace man ang tanga niya nga panty. Matambok kag nagahining-hining ang mga pisngi sang iya buli. Nagahangos ang akon paginhawa. Sige man gihapon ang pagkuha ko sang retrato. Masami sa mga kasal ukon proyekto sa magasin, ako ang nagadirek sang mga model kag tuman ka makaulogot kag makapaluya kon indi nila makuha ang akon instruksiyon. Pero subong, bisan natural kag tayuyon lang ang akon pagkuha, naubusan man gihapon ako sang kakusog. Kada siga sang flash, daw ginasuyop sang dalaga ang dugo halin sa akon kalawasan. Apang wala ako mag-untat tubtob naubos ang baterya sang akon flash.
“Sakto na ina seguro. Daw tan-am na gid to kadamu. Basi sobra na ka mahal ang balayran ko sina,” siling sang dalaga samtang ginabutones balik ang iya nga bayo.
“Gusto mo manihapon dira sa kalan-an sa pihak nga dalan?” Nakibot ako sa mga tinaga nga nagkawas sa akon baba. Isa sa mga prinsipyo ko amo nga mangin propesyonal sa tanan ko nga pagpakig-angot sa akon mga kliyente. Wala dapat sang balatyagon nga magapatunga kay man basi maputo ang akon negosyo. Apang sadto nga gab-i, nakaangkon ako sang kaisog nga handa ko batunon kon ano man ang mangin bunga sang akon pagpatumbaya.
“Wala ako nagapangindi basta libre,” sabat niya nga daw gin-ituk sa iya gusok. “Basi dugang na sa charge ko ha!” kag dayon sya nag-irik-ik sang kadlaw.
Ginsera ko ang estudyo nga wala ginpatay ang aircon. Manugtabok kami sa karsada sang hinali lang may naglabay nga tatlo ka motor nga nagapaindis-indis. Maayo lang ginkaptan ko ang iya butkon kag ginbutong pahigad. Gamayan lang gid sya maabtan sang side mirror sang motor.
“Abaw! Padayaw gid mga naga-motor nga ina. Nakabakal lang sang motor, abi nila pati dalan ila.” Nagpang-init ang akon dulunggan. Daw gusto ko magpamuyayaw.
“Amo gani. Indi matapos ang gab-i kag makita gid nila ang ginapangita nga kalalat-an. Gadali gid sila seguro makadto sa langit.”
“Maayo lang kon langit, e.”
Ginakay-o ang tunga nga bahin sang dalan. Malapit na abi ang pungsudnon nga eleksiyon, amo nga nagapabugal na naman ang mga daan nga opisyal. May nagdulog nga dyip pa-Ungka kag nag-unahay sa pagsaka ang mga nagahulat nga pasahero. Nagsaylo kami sa masipot nga dalan nga puno sang mga tawo. Nagsulod kami sa restawran. Maayo lang gid kay may bakante pa nga lamesa. Nagpungko kami nga nagatubangay kag gintawag ang weyter.
“Ano luyag mo kan-on? Indi ka maghuya-huya ha. Budlay na basi magutman ka.”
“Gapuasa ko abi subong. Isa gani ka crispy pata, Nang. Kag pansit canton. Dugangi pa gid gali sang sinugba nga pantat. Unli-rice kamo diri, no?” Daw yuhum sang bangrus ang iya yuhum. Nagtango-tango lang ang babaye nga weyter.
“Nagaeskuwela ka gid man ukon nagaobra sa konstruksiyon?”
“Grabe ka man imo. Nagutom ko ka posing-posing kaina bala.”
Gin-atubang ko ang weyter. “Nilagpang nga manok lang akon kag isa ka Red Horse.” Sang maghalin ang weyter akon natalupangdan kon ano ka lamharon ang nawong sang dalaga. Daw indi mapatihan nga sya gid man ang babaye nga akon ginretratuhan kaina.
“Desidido ka na gid sa obra nga imo paga-aplayan?” May pagpamatok ang akon tingog. “Sa matuod lang nakasugod na ko sang nagligad pa nga semana. Pormalidad lang ang mga retrato kag agod magdamo pa gid kuno ang kustomer ko, siling sang boss namon. Online na kuno abi ang tanan subong. Karon man lang ni. Kon makaginansiya sang daku si Tatay sa patubas niya sa sunod nga ani, indi ko na man ni kinahanglan buhaton,” paathag sang dalaga.
“Indi mo kinahanglan mangin open sa akon. Bag-o lang man kita magkilalahay.”
“Basta, daw kamag-an lang sang akon pamatyag sa imo. Wala mo ako ginahukman bilang tawo.”
Nag-abot ang amon order. Wala na kami magsugilanon halin sang nagsugod kami kaon. Nagpamati lang kami sa ginpatukar nga musika sa sulod sang restawran. Wala ako kahibalo kon maham-ut ukon maluoy ukon mabilib sa dalaga. Matapos ko mabayran ang amon bill, gin-updan ko sya hulat sing dyip sa atubang sang kalan-an. Sang magdulog ang salakyan ginhapulas ko sang diutay ang iya likod, “Halong ka ha.”
Nagyuhum sya sing madali. May damil sang pagpalangga ang iya pasiplat. “Salamat gid,” sabat niya, kag nagguwa liwat ang yupok sa iya pisngi.
Nagtabok ako pabalik sa estudyo nga akon man ginatulogan. Nagbulagay kami sadto nga gab-i nga wala magpakilala sang amon ngalan sa isa kag isa. Daw naigo ako sa duha ka Red Horse nga gin-inum ko gani matapos ang pila nga minutos nga pagbatang-batang ko sa sofa, natulugan ako.
Nadamguhan ko si Lora. Didto kami sa Ilocos nagabisita sa mga simbahan kag nagadalagan sya sa idalum sang mga windmill. May nagasunod nga lapsag sa iya likod. Nagairik-ik kadlaw ang lapsag samtang nagatuon pa sya magpanaw. Nakadagpa ang lapsag gani dayon ko kinugos. Gintrapuhan ko ang laway sa iya bibig kag ginpagpag ang balas sa iya mga kamot. Nagdalagan ako nga bitbit ang lapsag pagkadto sa higad sang baybay. Nagtindog ako didto samtang ginatan-aw ang pagtunod sang adlaw. Gilayon, ginhakus ni Lora ang akon hawak kag ang lapsag nagyuhum sa akon. Ang iya maputi nga nawong daw pilak nga kapawa. Ginpiyong ko ang akon mga mata kag ginhalukan ang bata sa iya agtang. Sang ginbuksan ko ang akon mga mata, nawong sang babaye sa estudyo ang akon nakita.
Pagkaaga nakabugtaw ako sa kagalong sang mga nagalabay nga salakyan. Dayon ako nga nagligo, nagpangape, kag ginbuksan ang estudyo. Ginrepaso ko ang mga retrato sa akon kamera. Nagakaluhog ang akon buot sa tagsa ka laragway nga akon ginahimutadan. Apang imbes nga isaylo ko ang tanan nga files sa akon kompiyuter agod magsugod sa pag-edit, gin-delete ko ang tanan nga retrato sang dalaga. Naghulat ako sa iya samtang ginsulit-sulit sa akon pamensaron ang ibutig ko kon paano nadula ang files sang iya mga retrato. Apang nagtunod na ang adlaw; wala man gihapon nagpakita ang iya matahum nga landong.
