Sa akong yutang natawhan sa lungsod sa Matanao, adunay usa ka sityo nga ginganlag Kasiawa. Sa Kasiawa ako nagdako ug nakabaton og buot. Malipayon ang akong pagkabata kay luyo sa mga dagkong balay, adunay drier o bularanan sa mga humay, kopras, ug mais. Kung way nakabulad sa driermapuno kini og mga bata nga di maluyag dagan-dagan. Ang among mga inahan na lang ang maugtas og binadlong.
Wa gyoy kakapoy ni kabalaka ang mga batang taga Kasiawa. Kung mapul-an mi sa drier, moadto mi sa may sapa ug mangawat og mga mangga paho, kaymito, tisa, kakaw, ug uban pang pwede masulod sa among babá. Usahay sab magpusilanay mi gamit ang among luthang o pusil-pusil nga kawayan. Basang papel nga lingin-linginon ang among bala.
Hilabihan kasipat ang akong mga higala ug bisan pag kapila na ko mabakosan ni Papa, di gyod ko moundang sa pagpakidula sa ilaha. Molaag gyod ko sa may drierbisan ang kambyo niini ang mga labhag sa akong lubot. Usahay ubanon nako ang akong mga manghod labi na kung wala pa moabot si Mama gikan sa eskwelahan ug si Papa sa panggabas og punuan sa lubi.
Atbang sa drier ang dakong balay ni Siawa. Usa siya ka tiguwang Intsik nga gikan daw sa Canton, China. Kadtong nag-inom silag tuba, uban si Papa ug Siawa, nahisgotan sa tiguwang kung unsa kalisod ang kinabuhi sa komunistang nasod. Nakasabot ko gamay kay naa na koy buot niadtong panahona. Grade Six na ko ug ginakuyog ko ni Papa basta molaag siya inig kahapon sa balay ni Siawa. Gabaligya man sab si Siawa og tuba nga bahal.
Putot kaayo si Siawa, morag way mata kung mokatawa ug hinapay-hinapay gihapon ang iyang nipis kaayo nga buhok. Daghang talumtom ang iyang panit ug bako ang iyang likod. Pirme pa kini naka polo ug pantalon apan ang iyang sandal kolor brown nga sukad masukad wa pa gyod niya ilisi. Hinay lang ang tingog ni Siawa.
Ang tanang tawo sa amoang dapit, bata man o tiguwang, Siawa ang tawag sa iya. Siya ang tag-iya sa pinakadakong tindahan sa tibuok Poblacion. Puno og tinda ang iyang tindahan. Tanang gikinahanglan sa kusina, naa na sa iyang tindahan. Gikan sa asin hangtod sa klorin, naa gyod tanan. Ang iyang dakong balay natunga sa tulo — tindahan, bodega, ug balay nilang magpamilya.
Sa bodega niya ginatapok ang mga napalit niyang humay sa mga mag-uuma gikan sa barangay New Murcia, Mangga, Buri, ug Balon. Sa luyo sa iyang balay adunay mga pato ug gansa. Usahay ang mga tambay, lansangan nila ang mga pako sa pato ni Siawa aron di na kini makalupad. Ilaron nila si Siawa nga nagsakit na ang pato ug pangayoon nila aron himoong pulutan.
Kabalo ko sa mga kabuang sa tambay kay ako man ilang sugoon nga mokuhag lansang sa among balay ug tagaan ko nilag unod sa adobong pato.
Usahay mag intsik-intsik sila kay Siawa. Matod pa ni Pitoy. “Siawa, tsingkong gawlo, tsingkong gawlo,” unya mangatawa ang mga tambay ug mokatawa sab si Siawa. Dugay-dugay pa ko kasabot nga singkong lugaw ra diay ang pasabot ato.
Si Siawa lang ang Instsik sa among sityo. Aduna sab mga Kapampangan, Ilokano, ug Blaan apan ang nag-inusarang Intsik ang giila ug pinakarespetado nga dayo sa among lugar. Patas iyang pagpaninda ug di siya manikas. Bisan kapila na siya gihangyo nga modagan pagka kapitan, di gyod siya mosugot. Ang akong Lola nga Blaan, suod kaayo kay Siawa. Usa si Lola Julia sa mga ginapautang ni Siawa. Ang tawag ni Lola kay Siawa, “Tukay lagi.”
Kung molaag ko sa may drier unya naa si Siawa, tawgon mi niya ug tagaan og pan. Usahay, iyang asawa nga si Mana Salud ang manawag sa amoa ug pakaonon mig lugaw. Si Mana Salud ang ikaduhang asawa ni Siawa kay namatay sa sakit ang iyang unang asawa ug wa silay anak. Tindera ni Siawa sa una si Mana Salud, ingon sa ako Mama. Naabot sa napulo ang ilang mga anak.
Buotan kaayo si Mana Salud. Sa wa pa mi TV, ginapatan-aw mi niya ug ginapasulod sa ilang balay. Daghang litrato sa ilang sala. Adunay pigurin nga isda, mga shell ug mga painting. Adunay rocking chair nga pirme ginalingkoran ni Mana Salud inig magpahulay siyag tinda.
Boyang tawag sa akoa ni Siawa kay Boy man pod ang pangalan sa akong Papa. Sa dakong balay ni Siawa, usahay magtapok-tapok ang iyang mga anak. Naa na siyay tulo ka engineer, dentista, pastora, ug abogada. Ang uban niyang anak nagpuyo na daw sa lligan ug sa Davao.
Way higayon nga nagka-estorya mig dugay ni Siawa. Tingali wa man sab koy maestorya sa iya nga magka-interes siya, gawas na lang kung angkonon nako nga ako ang gahatag og lansang sa mga tambay aron piangan ang iyang mga pato. Bisan sa kabuotan ni Siawa di sab siya palahatag. Kinahanglan bayaran gyod nimo. Bisan ang iyang mga ginapautang, pinili lang.
Sa kilid sa iyang balay adunay mga bulak. Matag buntag, samtang sugoon kog palit og pandesal, maagian nako siya nga mamisbis sa mga bulak ni Mana Salud. Pahiyom lang ang among paagi sa pag-estorya. Usahay magtandoay lang.
Pagka high school nako, daghan nag mga panghitabo sa akong kinabuhi. Adunay mga nausab sa akoa sama sa di na ko galaag sa drier, di na ko mokuyog sa akong mga higala nga tagaluyo, ug di na ko gahatag og lansang sa mga tambay.
Si Siawa wa nay gawas-gawas sa iyang balay. Wa na pod siya gapalit og humay. Wa nay sulod ang iyang bodega apan naa pa ang iyang tindahan. Hinuon, di na kaayo ni puno ug dili kumpleto ang mga baligya.
Tungod kay daghan na kaayo ang naninda sa palibot, anam-anam na kamingaw ang tindahan ni Siawa. Ang mga mata ug pahiyom ni Siawa nagkaanam nag kahanaw. Usa sa akong di malimtan kay Siawa mao ang sulti niya sa akong Papa.
Matod pa ni Siawa: “Imo anak, imo eskwela kay lisod mga bata wa eskwela. Luoy, luoy sila. Didto China, daghan bata ala eskwela, mga babae ala eskwela, pelo ako mga anak, eskwela kay kini kwalta. Negosyo mawala, apan eskwela dili.”
Gikan ko nagpa-enroll sa Davao aron didto na ko mag-college sa dihang nabalitaan nako nga patay na si Siawa. Pagkamatay ni Siawa, namingaw ang among dapit. Mora mig nawad-an og Lolo o higala. Duyog sa iyang pamilya, ang tibuok sityo nagbangotan. Pag-abot nako sa crossing gipangutana ko sa habal-habal driver kung asa ko paingon. Akong tubag: “Kasiawa.”
